۱۶:۴۷ – ۰۷ خرداد ۱۴۰۴
باشگاه خبرنگاران جوان – طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سرانه پزشک در ایران تنها ۱.۶ پزشک به ازای هر هزار نفر است که این مقدار در مقایسه با کشورهایی مانند آلمان (۴.۳) و ترکیه (۲.۱) بسیار کمتر است. این کمبود پزشکی نظام سلامت کشور را در معرض چالش‌های متعددی قرار داده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۳۰ ایران یکی از پیرترین کشورهای جهان باشد. این وضعیت باعث افزایش نیاز به کادر پزشکی شده اما محدودیت ظرفیت پذیرش دانشگاه‌ها در رشته‌های پزشکی و مهاجرت گسترده نخبگان به خارج از کشور منجر به کاهش منابع انسانی شده است. بسیاری از داوطلبان واجد شرایط به دلیل کمبود ظرفیت پذیرش از ورود به رشته‌های پزشکی باز می‌مانند، موضوعی که فشار بر نظام سلامت را افزایش می‌دهد. این مسئله نه تنها به تهدید سرمایه انسانی کشور تبدیل شده بلکه سالانه صدها میلیون دلار ارز را از کشور خارج کرده و آینده نظام سلامت را در معرض خطر جدی قرار داده است.
رقابت تنگاتنگ با ظرفیت محدود
هر سال بیش از ۶۰۰ هزار داوطلب در کنکور گروه علوم تجربی برای کسب ظرفیت محدود در رشته‌های پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی رقابت می‌کنند، اما تنها حدود ۷ درصد آن‌ها موفق به ورود به دانشگاه‌های داخلی می‌شوند. این محدودیت باعث شده بسیاری از دانش‌آموزان مستعد به تحصیل در دانشگاه‌های خارجی مانند ترکیه، روسیه و مجارستان روی آورند. دکتر حمید اکبری، مشاور معاون آموزشی وزارت بهداشت، اعلام کرده است: «حدود ۴۰ هزار دانشجوی ایرانی در رشته‌های علوم پزشکی در خارج از کشور تحصیل می‌کنند که این میزان مهاجرت تحصیلی علاوه بر خروج سالانه ۳۰۰ میلیون دلار ارز، سرمایه انسانی کشور را تهدید می‌کند. نخبگانی که می‌توانستند به نظام سلامت ایران خدمت کنند، در کشورهای مقصد باقی می‌مانند یا با موانعی در بازگشت به کشور مواجه‌اند.»
موانع و مشکلات بازگشت
پزشکانی که پس از مهاجرت تصمیم به بازگشت به ایران دارند باید در آزمون‌های صلاحیت حرفه‌ای که توسط سازمان نظام پزشکی برگزار می‌شود شرکت کنند. این آزمون‌ها به منظور تأیید دانش و مهارت‌های فنی طراحی شده‌اند، اما فرآیند پیچیده، هزینه‌های بالا و نبود شفافیت در معیارها بسیاری از پزشکان را دلسرد می‌کند. برای نمونه، برخی پزشکان متخصصی که در کشورهای پیشرفته آموزش دیده‌اند به دلیل عدم تطابق مدارک یا سخت‌گیری‌های بی‌مورد از بازگشت منصرف می‌شوند. یک عضو سازمان نظام پزشکی گفت: «ارزیابی مدارک گاهی بیش از یک سال طول می‌کشد و هزینه آن برای پزشکان بازگشتی بسیار زیاد است.»
علاوه بر این، سیاست‌های محدودکننده مانند وثیقه‌های سنگین تا ۳۰۰ میلیون تومان برای آزادسازی مدارک تحصیلی و افزایش هزینه‌های خروج تا ۶ برابر، موانع بزرگی برای بازگشت ایجاد کرده‌اند. این سیاست‌ها که هدف جلوگیری از خروج پزشکان را دارند اغلب نتیجه عکس داده و انگیزه بازگشت را کاهش داده‌اند.
از خروج ارز تا کمبود نیروی درمان
مهاجرت تحصیلی نخبگان پزشکی زیان‌های اقتصادی قابل توجهی به همراه دارد. به طور میانگین هر دانشجوی ایرانی در خارج سالانه ۱۲ هزار دلار هزینه می‌کند که با حساب ۴۰ هزار دانشجو این مبلغ بیش از ۴۸۰ میلیون دلار در سال می‌شود. در شرایط تحریم و فشارهای ارزی، این خروج منابع مالی چالش استراتژیکی است. همچنین مهاجرت گسترده پزشکان و پرستاران نظام سلامت ایران را با کمبود نیروی تخصصی مواجه کرده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵ نزدیک به ۱۶ هزار پزشک ایران را ترک کرده‌اند که خصوصاً در مناطق محروم کمبود کادر درمانی را تشدید کرده است. محمد میرزابیگی، رئیس سازمان نظام پرستاری، از خروج روزانه ۵ تا ۶ پرستار خبر داده که این روند ممکن است منجر به بحران درمانی شود.
خلا نخبگان در عرصه تحقیقات علمی
یکی از پیامدهای کمتر دیده شده مهاجرت نخبگان پزشکی کاهش ظرفیت نوآوری و تحقیقات علمی در ایران است. نخبگانی که به خارج می‌روند در محیط‌های تحقیقاتی پیشرفته با دسترسی به فناوری‌های نوین فعالیت دارند، اما به دلیل مشکلات بازگشت یا در کشورهای مقصد باقی می‌مانند یا از مشارکت در پروژه‌های داخلی محروم می‌شوند. این موضوع باعث کاهش بهره‌گیری از استعدادهای نخبگان در توسعه داروها، فناوری‌های پزشکی و روش‌های درمانی نوین شده است. برای مثال، در سال ۲۰۲۴ تنها ۱۲ درصد از مقالات منتشر شده در مجلات پزشکی معتبر توسط محققان ایرانی نوشته شده که نسبت به ده سال قبل کاهش شده است. حفظ این استعدادها از طریق ایجاد مراکز تحقیقاتی پیشرفته و گسترش همکاری‌های بین‌المللی می‌تواند جایگاه علمی ایران را تقویت کند.
راهکارهایی برای نجات نظام سلامت
مهاجرت نخبگان علوم پزشکی، شامل دانشجویان و کادر درمان، یک بحران چندوجهی است که نظام سلامت کشور را به شدت تهدید می‌کند. این بحران نه تنها باعث کمبود نیروی متخصص و خروج ارز شده بلکه ظرفیت نوآوری و تحقیقات علمی حوزه پزشکی را کاهش داده است. ادامه این روند عواقب جبران‌ناپذیری برای سلامت جامعه و آینده علمی کشور خواهد داشت.
افزایش ظرفیت پذیرش دانشگاه‌ها برای کاهش رقابت شدید، تسهیل بازگشت پزشکان متخصص با بازبینی آزمون‌های صلاحیت حرفه‌ای و کاهش موانع، ایجاد مراکز تحقیقاتی پیشرفته برای حفظ نخبگان و تقویت نوآوری و ارائه مشوق‌های مالی و غیرمالی به کادر درمان برای کاهش انگیزه مهاجرت از جمله راهکارهای پیشنهادی کارشناسان است که اگر به طور هماهنگ اجرا شوند، می‌توانند وضعیت نظام سلامت را بهبود بخشیده و اثرات منفی مهاجرت را کاهش دهند.
